Bùi Công Thuấn
Bài viết chỉ là ghi nhận của tác giả khi quan sát đời sống văn học Việt Nam (2015-2020) qua một góc nhìn riêng, vì thế sự khác biệt với những “quan sát và ghi nhận” khác là điều có thể hiểu.
(Vanchuongphuongnam.vn) – Lời gửi gắm tới Đại hội Đại biểu Hội Nhà văn lần thứ X (2020) là, bằng tài năng, tâm huyết và trí tuệ của mình, các nhà văn cần thoát khỏi tình trạng “êm ả” (trì trệ) của nhiều năm qua và “kết tinh” được những tác phẩm xứng tầm với thời đại của mình.
Ban Chấp hành Hội Nhà văn khoá IX (2015-2020)
NHỮNG HOẠT ĐỘNG CỦA HỘI NHÀ VĂN VIỆT NAM
Trong 5 năm qua, Hội Nhà văn Việt Nam đã có nhiều nỗ lực phát triển văn học Việt Nam. Chẳng hạn, tại Hội nghị công tác văn học 2017, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam đã nêu 3 việc cấp bách là: Nâng cao chất lượng sáng tác, lý luận-phê bình và dịch thuật văn học; Bổ sung đội ngũ các nhà văn trẻ, tài năng và tâm huyết; củng cố tổ chức và hoạt động cơ quan các cấp, nhất là các cơ quan cấp 2 của Hội… Các nhà văn dự hội nghị đề xuất bổ sung thêm những vấn đề: Tiếp tục giới thiệu những tác phẩm văn học có tinh thần yêu nước, tiến bộ, nhân văn của các nhà văn miền Nam trước năm 1975; đổi mới phương thức xét giải thưởng văn học và kết nạp hội viên mới; quan tâm hơn nữa đến mảng văn học thiếu nhi và các hoạt động bồi dưỡng sáng tác, công bố tác phẩm v.v…[1]
Trong những hoạt động cụ thể, phải kể đến việc quảng bá văn học Việt.
Ngày thơ Việt Nam 2015 kết hợp ba hoạt động: Liên hoan Thơ châu Á – Thái Bình Dương với Hội nghị Quốc tế quảng bá Văn học Việt Nam. Các hoạt động được tổ chức tại nhiều địa bàn khác nhau thuộc Hà Nội, Quảng Ninh và Bắc Ninh. Liên hoan thơ quy tụ 151 đại biểu quốc tế đến từ 43 quốc gia và các vùng lãnh thổ, và nhiều nhà văn, nhà thơ, dịch giả tiêu biểu khắp các vùng miền trên cả nước.
Từ ngày 28/9 đến ngày 2/10/2015 tại Pháp đã diễn ra chuỗi sự kiện liên quan tới giới thiệu, dịch thuật, phê bình và gặp gỡ nhà văn, dịch giả văn học Việt Nam ở các thành phố Paris, Bordeaux và Limoges. PGS-TS. Đoàn Cầm Thi, nhà nghiên cứu (Học viện Ngôn ngữ và Văn minh phương Đông -Inalco) của Pháp cho biết văn học Việt được dịch khá nhiều tại Pháp.
Trong năm 2016 diễn ra hai hội nghị đặc biệt: Hội nghị Lý luận phê bình lần thứ IV (24-27.6) tại Tam Đảo và Hội nghị đại biểu những người viết văn trẻ toàn quốc lần thứ IX (27-29.9) tại Hà Nội do Hội Nhà Văn tổ chức. Hai hội nghị này có ý nghĩa quan trọng về chính trị và văn học.
Hội nghị Tam Đảo tập trung vào chủ đề “Văn học 30 năm đổi mới, hội nhập và phát triển 1986-2016”.Tổng kết hội nghị, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà Văn nói về những dự định đẩy mạnh quá trình kết tinh tác phẩm. Hội Nhà văn đặt hàng nhà Lý luận Phê bình viết về đề tài: Bản chất của đổi mới văn học là gì? Mối quan hệ của Cái Mới, Cái Hay, cái Truyền thống là gì?…Hội Nhà văn sẽ xin phép tổ chức một cuộc hòa hợp dân tộc.
Hội nghị đại biểu những người viết văn trẻ toàn quốc lần thứ IX có hơn 100 đại biểu. Đó là những gương mặt văn chương có thành tích tốt, có số lượng sách đã xuất bản khá đồng đều (có người đã in 20 đầu sách); Hội nghị đã tập hợp, bồi dưỡng, định hướng sáng tác cho những người viết trẻ trên khắp mọi miền tổ quốc…[2]
Đặc biệt là cuộc gặp mặt lần thứ nhất “Nhà văn với sứ mệnh đại đoàn kết dân tộc”. Tại buổi lễ bế mạc chiều ngày 24-10-2017 tại Khu Biệt thự Hồ Tây-Hà Nội, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam cho rằng: Dù đã chủ động và làm được nhiều việc nhưng sau một thời gian dài Hội Nhà văn Việt Nam mới chính thức tổ chức cuộc gặp lần đầu. Còn một số tồn đọng của quá khứ chưa thể giải quyết hết được trong một thời gian ngắn, Hội Nhà văn Việt Nam tôn trọng suy nghĩ độc lập của các nhà văn và sẵn sàng chờ đợi. Hội đã, đang và sẽ làm tất cả những gì có thể để hội tụ các tài năng văn học trong mái ấm của tình đoàn kết dân tộc. Với tinh thần “đoàn kết để sáng tạo, sáng tạo trong đoàn kết”. Trong không khí cởi mở, thân tình các nhà văn đã đóng góp nhiều ý kiến có giá trị. Tinh thần chung là tạo ra sự hợp tác thông thoáng, hiệu quả để các nhà văn ở nước ngoài có điều kiện tốt nhất tiếp cận đời sống, đẩy mạnh sáng tác, công bố tác phẩm và tổ chức các sự kiện giao lưu với bạn đọc trong nước.[3] Nói cho đúng thì sự thành công của cuộc họp mặt chưa được như mong đợi của Ban tổ chức. Nhưng cuộc họp mặt để lại nhiều dư âm tốt và nhiều suy nghĩ cho những người có trách nhiệm lịch sử đối với văn học Việt.
TÌNH HÌNH VĂN HỌC
Nhìn từ góc độ Hội Nhà văn, tình hình văn học trong 5 năm qua vẫn phát triển mạnh mẽ trên tất cả các mặt hoạt động.
Tại Hội nghị công tác văn học 2018, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam báo cáo: năm 2018 văn học Việt Nam tiếp tục có những nét khởi sắc đáng mừng; đời sống văn học cởi mở, dân chủ hơn, có nhiều tác phẩm được công bố, trong đó tính dự báo của văn học có nhiều dấu hiệu đáng mừng. Các lĩnh vực: Văn xuôi, thơ, văn học dịch, lý luận-phê bình văn học… đều có bước phát triển rõ rệt; đặc biệt là chất lượng và số lượng của các sáng tác trẻ ở văn xuôi và sự “nở rộ” của trường ca trong lĩnh vực thơ. Thực tiễn sáng tác cho thấy sự gắn bó giữa nhà văn với đất nước, dân tộc, nhân dân được thể hiện rõ hơn, trách nhiệm hơn.
Nổi bật là các hoạt động đi thực tế sáng tác, tổ chúc nhiều trại sáng tác theo từng thể loại, mở nhiều cuộc hội thảo về lý luận-phê bình văn học và công tác công bố tác phẩm, quảng bá văn học được quan tâm hơn trước. Các Liên chi hội khu vực, vùng miền sau khi có quyết định thành lập của BCH Hội, đã nhanh chóng tổ chức đại hội, kiện toàn tổ chức và đi vào hoạt động bước đầu có nền nếp.[4]
Báo cáo tại Hội nghị công tác văn học năm 2019, nhà thơ Hữu Thỉnh cho biết: hoạt động sáng tác vẫn được đẩy mạnh, chỉ riêng NXB Hội Nhà văn đã xuất bản hơn 1650 tác phẩm bao gồm các thể loại. Chủ nghĩa yêu nước, Chủ nghĩa Nhân văn vẫn là chủ đề xuyên suốt trong các tác phẩm. Các cơ quan cấp 2 của Hội cũng có nhiều hoạt động sáng tạo, năng động và hiệu quả, như: Cuộc thi truyện ngắn của tạp chí Nhà văn và tác phẩm; cuộc thi thơ của báo Văn Nghệ; Các hội thảo chuyên đề của Hội đồng lý luận, phê bình văn học v.v… Đặc biệt, Hội nghị quảng bá văn học Việt Nam lần thứ IV và Liên hoan thơ quốc tế lần thứ III được tổ chức trong dịp Ngày thơ Việt Nam lần thứ XVII đầu Xuân 2019-Nguyên tiêu Kỷ Hợi đã có tiếng vang lớn, được dư luận trong nước và bạn bè quốc tế đánh giá cao. [5]
Năm 2019, nhiều cuộc gặp gỡ, tọa đàm, hội thảo cũng đã được tổ chức. Tọa đàm “Nhận diện văn học trẻ Thủ đô 10 năm gần đây” do Hội Nhà văn Hà Nội tổ chức; Hội Liên hiệp VHNT Hà Nội tổ chức hội thảo “Định hướng sáng tác các tác phẩm văn học, nghệ thuật trong thời kỳ đổi mới”. Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức Hội thảo “Thơ và Văn xuôi đồng bằng sông Cửu Long 45 năm”, Hội thảo thơ Thanh Tùng… Hội thơ Đường luật Việt Nam tổ chức Hội thảo khoa học “Thơ Đường luật đời Lý”. Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật trung ương tổ chức hội thảo khoa học toàn quốc với chủ đề “Vai trò định hướng của phê bình trong hoạt động thực tiễn và sáng tạo văn học, nghệ thuật hiện nay“…
Nhận định chung về chất lượng sáng tác văn học, trong Hội thảo khoa học toàn quốc ngày 19-12-2018 ở Hà Nội do Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương tổ chức với chủ đề “Nhìn lại quá trình xã hội hóa các hoạt động văn học, nghệ thuật ở Việt Nam từ khi ban hành chủ trương đến nay”, nhà thơ Hữu Thỉnh phát biểu: “Xã hội hóa với văn nghệ sĩ là tài năng được thừa nhận, tác phẩm được thừa nhận, tạo được tiếng vang với công chúng và có sức sống lâu dài. Xã hội hóa làm ra cả nghìn CLB thơ, nhưng tôi đọc thì không có bài thơ nào hay, có sức sống lâu dài. Nxb Hội Nhà văn có 1125 đầu sách được phát hành trong 1 năm nhưng chất lượng thì như thế nào? Chúng ta có cả một vườn sản phẩm được gọi là văn hóa nhưng thực chất văn hóa được bao nhiêu? Tôi hoan nghênh xã hội hóa nhưng không thể vì vài đồng tiền mà quên đi giá trị tác phẩm. Tác phẩm phải đi vào lòng người, đấy mới là xã hội hóa cao nhất”[6]
Phải chăng có sự mâu thuẫn trong chính sự đánh giá văn học? Có thể hiểu ý kiến của nhà thơ Hữu Thỉnh-Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam như thế này: Về mặt các hoạt động phong trào, Hội Nhà văn Việt Nam và các Hội VHNT địa phương vẫn có những họat động sôi nổi và đã thu đạt được nhiều tác phẩm. Song Văn học Việt Nam trong 5 năm qua vẫn chưa có “tác phẩm đỉnh cao”, “tác phẩm kết tinh” được những giá trị lớn lao của dân tộc trong tất cả các lĩnh vực của đời sống.
MỘT VÀI GHI NHẬN
- Năm 2015 tôi đi dự Đại hội đại biểu Hội Nhà văn Việt Nam lần thứ IX tại Hà Nội. Trước đó, không khí ở các Đại hội cơ sở rất sôi nổi và căng thẳng. Có một “cuộc đấu tranh” quyết liệt với những hội viên Hội Nhà văn Việt Nam tham gia vào Ban Vận động Văn đoàn Độc lập. Ngày 09. 07. 2015 khai mạc đại hội. 542 nhà văn đại biểu về dự đại hội. Việc tổ chức hết sức chặt chẽ. Nhà thơ Hữu Thỉnh, chủ tịch HNV trình bày phương hướng, nhiệm vụ phát triển văn học 2015-2020, ông nhấn mạnh nhiệm vụ đẩy mạnh sáng tác, xây dựng Hội thành một tổ chức chính trị -xã hội-nghề nghiệp vững mạnh, đồng hành cùng dân tộc, vì lợi ích tối cao của dân tộc, đoàn kết thân ái, giàu nghĩa tình đồng nghiệp. Bồi dưỡng kết nạp tài năng trẻ, “tất cả vì hội viên, tất cả hướng tới hội viên”, tiếp tục mở rộng giao lưu hội nhập khu vực và quốc tế. Ông cũng trình bày những mục tiêu và các giải pháp cụ thể từ đó có những kiến nghị với Nhà nước, Chính phủ và Quốc Hội.
Năm nay do đại dịch Covid, mọi hoạt động của Hội Nhà văn đều phải ngưng lại. Dù vậy, Đại hội Hội Nhà văn ở các khu vực cơ sở đều đã được tổ chức tốt đẹp. Đại hội cơ sở chủ yếu thông qua Dự thảo Báo cáo tổng kết nhiệm kỳ 2015-2020 và Phương hướng nhiệm vụ 2020-2025; thông qua Bản kiểm điểm của Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam và bầu đại biểu đi dự Đại hội Đại biểu HNV lần thứ X tại Hà Nội. Tất cả còn ở phía trước.
- Giải thưởng Hội Nhà văn trong 5 năm qua: Cho đến nay, những tác phẩm đạt giải không gây được tiếng vang nào. Năm 2017 và 2018 “mất mùa” giải thưởng cả văn xuôi và thơ. Các tác phẩm đạt giải Lý luận phê bình hầu hết là đề tài cũ. Riêng cuốn Văn học Nga hiện đại-những vấn đề lý thuyết và lịch sử của Trần Thị Phương Phương có đem đến một chút khí sắc mới.
Nếu coi giải thưởng của Hội Nhà văn là thước đo sức khỏe của một nền văn học thì trong 5 năm qua, Văn học Việt Nam vô cùng trầm lắng. Do đâu có tình trạng này? Ban chấp hành Hội Nhà văn đã đề ra nhiệm vụ đẩy mạnh sáng tác, và các hội viên đã in rất nhiều tác phẩm song vẫn không có tác phẩm kết tinh? Hình như lớp nhà văn già đã cạn kiệt sức lực và vốn sống, còn lứa nhà văn trẻ thì mất phương hướng?
- Đâu là nguyên nhân?
Dòng văn học Cách mạng và kháng chiến được Hội Nhà văn và các Hội VHNT địa phương tích cực thúc đẩy sáng tác như kế hoạch đã đề ra. Các Hội VHNT địa phương và Hội Nhà văn liên tục mở các trại sáng tác, tổ chức các chuyến đi thực tế, Trung ương mở các hội thảo định hướng. Số lượng tác phẩm của dòng văn học này là rất lớn, song chưa có một tổng kết đánh giá nào về giá trị của các tác phẩm phong trào này. Có một thực tế là, sau khi trại sáng tác kết thúc, tất cả các tác phẩm của trại viết đều được xếp vào kho để làm vốn cho đời sau (ai cần thì đọc). Những nhà văn trưởng thành lên trong kháng chiến có vốn sống, có lý tưởng và có kinh nghiệm viết, song 45 năm qua vốn liếng và sức lực ấy đã được khai thác. Đến nay hầu hết đã già và rất ít người có thể sáng tác trong bối cảnh lịch sử xã hội ở thế kỷ XXI. Trong khi lớp nhà văn trẻ trưởng thành lên sau chiến tranh, họ sống trong xã hội kinh tế thị trường hội nhập toàn cầu hóa, họ không có ký ức gì về chiến tranh cách mạng, nên không thể có được tác phẩm kết tinh cả một giai đoạn lịch sử vĩ đại của dân tộc. Điều này đặt ra trách nhiệm rất lớn đối với Hội Nhà văn trong việc bồi dưỡng thế hệ nhà văn kế thừa.
Dòng văn chương dân chủ và nhân văn cũng chững lại. Những đề tài “nóng” hầu như đã được khai thác hết ở giai đoạn 1986 – 2000. Tiểu thuyết Mối Chúa của Đãng Khấu (Tạ Duy Anh) Nxb HNV 2017 bị Cục xuất bản thu hồi vì lý do: “Nội dung cuốn sách phản ánh những vấn đề nổi cộm trong xã hội hiện nay. Qua đó, tác giả đã vạch trần những tiêu cực và bất công trong xã hội. Tuy nhiên, phần lớn các nhân vật trong tác phẩm từ thấp đến cao đều đen tối, vô vọng, đau đớn. Qua lời kể của các nhân vật, hiện lên những thế lực hắc ám, một xã hội hầu như được chỉ huy bởi những kẻ ngu dốt, tham lam, thủ đoạn. Toàn bộ hệ thống bộ máy chính quyền bộc lộ sự tàn nhẫn, vô đạo, đàn áp nông dân, giết hại lẫn nhau, giết người chống đối chỉ vì tiền. Một số chi tiết được viết với giọng điệu giễu nhại sâu cay, miêu tả tiêu cực có phần tô đậm và có tính khái quát khiến cho hiện thực trở nên đen tối, u ám (trang 38, 43, 74, 129, 140, 141, 158, 161, 173, 198, 251…). Các trang viết về chính quyền cưỡng chế nông dân trong việc thực hiện các dự án được miêu tả một cách cường điệu, coi đó như hai lực lượng thù địch, chính quyền đàn áp như một trận đánh được chuẩn bị kỹ lưỡng từ vũ khí đến lực lượng bí mật (trang 113, 115, 124, 167, 168, 207, 209, 220, 248…)[7]
Tiểu thuyết Kiến, Chuột và Ruồi của Nguyễn Quang Lập dù in ở Mỹ (2019) và được Phạm Ngọc Tiến tụng ca nhưng không gây được tiếng vang nào.
Tôi nghĩ, viết về những “cái tiêu cực” hôm nay (Mối Chúa) hay về Cải cách ruộng đất (Kiến, Chuột và Ruồi), nhà văn không thể cạnh tranh được với báo chí, với truyền thông đa phương tiện. Thời xa vắng (Lê Lựu), Thiên sứ (Phạm Thị Hoài), các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, Thời của thánh thần (Hoàng Minh Tường)… đã xa rồi. Nếu nhà văn chỉ viết để phê phán hiện thực thì sẽ không có độc giả. Độc giả U50, U60 không biết gì về Cải cách ruộng đất. Độc giả trẻ hôm nay quan tâm đến những vấn đề khác mà họ có thể tìm thấy trong văn chương thị trường.
Văn chương thị trường, sau vụ mùa nở rộ 2014. Đến nay, cũng trở lại im ắng. Chẳng hạn, năm 2019, công chúng đọc nhiều loại sách về kỹ năng sống như: Thoát khỏi bẫy cảm xúc hay trò lửa đảo của tâm trí (Tác giả Thiện Từ); Kế hoạch Marketing trên một-trang-giấy (Tác giả Allan Dib); Leap – Đột phá tư duy trong kinh doanh (Tác giả Howard Yu), Thuật nói chuyện hàng ngày (Tác giả Hoàng Xuân Việt) (40). Sách Văn học chỉ cóLàm bạn với bầu trời của Nguyễn Nhật Ánh và tản văn Hành lý hư vô của Nguyễn Ngọc Tư [8]
Viết tác phẩm văn chương thị trường không dễ. Văn chương thị trường hướng về lứa độc giả trẻ, mà lứa tuổi này thay đổi thị hiếu liên tục. Tuổi 18- 20 có nhu cầu tâm lý của tuổi vào đời hăm hở. Chỉ vài năm sau, Tuổi 25-30 đã rời khỏi thế giới lãng mạn để bước vào đời quay quắt với việc kiếm sống. Sau giờ lao động, người trẻ cần giải trí. Trên các trang mạng xã hội tràn ngập các phim ảnh, các chương trình ca nhạc. Chỉ một chiếc smartphone cũng giúp họ thư giãn, chẳng mấy người còn đọc sách.
Cho nên không phải nhà văn nào cũng thành công khi hướng ngòi bút về thị trường. Cuối năm 2019, nhà văn Khôi Vũ đăng status trên Facebook kêu gọi các nhà xuất bản “giải cứu” bản thảo của ông. Ngày 14/1/2020, trên Facebook, nhà văn Trần Nhã Thụy cho biết, lần đầu chi tiền túi in cuốn Ba tao bay ra ngoài cửa sổ và 9 truyện ngắn khác, anh xin giấy phép in 500 cuốn, nhưng thực tế chỉ in 300 cuốn và tự mình đi bán.
Nhà thơ Hữu Thỉnh, chủ tịch Hội Nhà văn, trong Hội nghị công tác văn học 2019 đã đặt vấn đề để: “Thị trường sách của chúng ta là nó có rào. Đây là một thực tế mà chúng ta cần phải suy nghĩ. Vì sao vậy? Đối với thị trường, tôi thấy là nhiều năm nay chúng ta đã đưa ra, đã thảo luận, nhưng mà thị trướng nó có quy luật của thị trường. Chúng ta phải theo thôi. Chúng ta không thương mại hóa, nhưng chúng ta cũng không thể coi nhẹ quy luật của thị trường là, cái nào hay, cái nào có tiếng thì người ta đọc”.
- Nói văn học Việt Nam trong 5 năm qua trằm lắng cũng cần phải nói đến sự trầm lắng của lý luận phê bình. Các cây bút viết lý luận phê bình sôi nổi trước đây hầu như “lặn” mất tăm (?). Các diễn đàn cũng không có người quan tâm. Tất nhiên lác đác cũng có một vài bài viết khen tác phẩm này, tác giả kia “càng đọc càng hay”[9], rất vô thưởng vô phạt. Nhiều cuốn sách lý luận phê bình viết về đề tài cũ. Các tác giả viết về những nhà văn nhà thơ đã được nói đến nhiều như Xuân Diệu, Huy Cận, Nguyễn Bính, Bích Khê, Hàn Mạc Tử, Vũ Hoàng Chương, Nam Cao, Nguyễn Tuân, Thạch Lam, Nguyên Hồng trước 1945; và các tác giả Tố Hữu, Hoàng Cầm, Nguyễn Đình Thi, Chính Hữu, Phạm Tiền Duật, Lưu Quang Vũ… giai đoạn 1945-1975. (Xin đọc: Những sinh thể văn chương Việt-2018; Phê bình Ký hiệu học-2018; Giấu vàng trong gió thu-2019)…). Phải chăng các tác phẩm văn học trong 5 năm qua không có gì để Lý luận phê bình khám phá? Hay các nhà phê bình quen cách viết cũ, đề tài cũ, thi pháp cũ không thể đọc được các tác phẩm viết bằng bút pháp mới, thi pháp mới?
Đã có những cuốn sách lý luận phê bình rất đáng chú ý nhưng lại xuất hiện âm thầm. Đó là cuốn Phê bình văn học thế kỷ XX của Thụy Khuê (2018), dù rằng Thụy Khuê chỉ in lại những gì đã viết trước đó. Cuốn này có thể là một đóng góp rất giá trị về mặt lý luận phê bình trong nước, mặc dù Thụy Khuê cũng có những hạn chế nhất định trong việc thể hiện những quan điểm riêng. Bộ sách Lược khảo văn học của GS Nguyễn Văn Trung in ở Sài Gòn trước kia đã được tái bản (2019) cũng là một đóng góp rất có ích cho người viết lý luận phê bình. Có thể nói hai cuốn sách này là “sách gối đầu giường” cho người viết phê bình văn học trẻ.
Trong 5 năm qua, giới lý luận gần như đã “bão hòa” việc tiếp thu các lý thuyết văn học nước ngoài. Chẳng còn thấy sự háo hức nói về Hậu hiện đại, về Bakhtin, Giải Cấu trúc, về Phê bình Sinh thái về Lý thuyết Người đọc, Lý thuyết trò chơi… Và việc đề ra trách nhiệm tìm kiếm một nền lý luận phê bình văn học riêng của Việt Nam cũng dần dần rơi vào im lặng. Việt Nam chưa có nhà lý luận phê bình nào đề ra được những lý thuyết văn học mới. GS Trần Đình Sử trong buổi ra mắt cuốn sách “Trên đường biên của Lý luận văn học” chiều 23 tháng 1 năm 2015, do Khoa Viết văn báo chí, Đại học Văn hóa Hà Nội tổ chức đã nói: ”Nền lý luận mà chúng ta đang có cũ quá rồi! Quá date rồi! Chúng ta, trong đó có tôi đã sai lầm, đã ấu trĩ, đã ngộ nhận nhiều rồi..”[10]
THỬ ĐỀ XUẤT MỘT VÀI VẤN ĐỀ
- Hội Nhà văn Việt Nam cần bổ sung đội ngũ nhà văn trẻ. Số lượng nhà văn trẻ ở các Hội VHNT địa phương và ở Hội Nhà văn là rất khiêm tốn trong khi những nhà văn từ kháng chiến bước ra trẻ nhất cũng đã U70. Nếu Hội Nhà văn không trẻ hóa đội ngũ thì tình trạng đứt gãy thế hệ các nhà văn là không tránh khỏi.
Thời đại mới sẽ sản sinh ra một thế hệ mới. Thế hệ ấy bằng tài năng của mình sẽ thực hiện sứ mệnh thời đại theo cách của mình. Văn chương cũng vậy. Bây giờ là thế kỷ XXI, thời đại của thế hệ 4.0 với những vấn đề của toàn cầu hóa. Những vấn đề của hôm nay không chỉ thu gọn trong một trận đánh (kiểu chống càn trong Hòn Đất), một thôn làng (kiều dân làng Xô Man trong Rừng Xà Nu), hay một cá nhân (như cô Hiền trong Một người Hà Nội). Hiện tượng những năm gần đây nhiều nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử chỉ là một dạng khác của “ăn mày quá khứ”. Độc giả hôm nay muốn biết quá khứ, họ sẽ đọc sách lịch sử, chẳng hạn Đại Việt sử ký toàn thư. Những tiểu thuyết lịch sử hư cấu không thể thuyết phục người đọc bằng sách lịch sử, bởi đa số tiều thuyết lịch sử là bịa đặt, và không ít sự bịa đặt đã bị phản đối (chẳng hạn cuốn Chim ưng và chàng đan sọt của Bùi Việt Sỹ). Nhà văn hôm nay né tránh hiện thực, viết tiểu thuyết lịch sử là mượn chuyện xưa để nói về hiện thực hôm nay. Tại sao nhà văn không viết về lịch sử hôm nay?
Lịch sử đương đại – dòng chảy đời sống hôm nay có bao nhiêu vấn đề lớn nhưng không một tác phẩm văn học nào “kết tinh“ được. Bởi thế hệ nhà văn kháng chiến không thể viết mà thế hệ nhà văn trẻ lại không được chuẩn bị và tạo điều kiện để viết, thành ra, văn chương rơi vào sự im lặng, một sự im lặng rất đáng lo ngại Những tác phẩm văn chương phong trào, viết theo những chủ đề cho trước, viết theo những “công thức” an toàn thì không thể chạm tới những vấn đề lớn lao của dân tộc đang diễn ra. Chỉ những nhà văn của “hôm nay” mới có thể viết về thời sự lịch sử của thế hệ mình. Chuẩn bị cho đội ngũ nhà văn trẻ này là trách nhiệm của Hội Nhà văn.
- Hội Nhà văn cần viết một bộ lịch sử văn học. Hòa bình, thống nhất đất nước đã 45 năm. Song chưa hề có một bộ Lịch sử văn học nào về văn học 1975-2020. Vì thế không thể định vị văn học 1975-2020 đang ở đâu trong tiến trình phát triển của lịch sử văn học dân tộc. Nếu Hội Nhà văn không có điều kiện thực hiện công trình này thì nên đặt hàng Viện Văn học hoặc các trường đại học để viết. Đời sống văn học không thể không có lịch sử. Giai đoạn 1930-1945, chỉ 15 năm đã là một giai đoạn phát triển rực rỡ của văn học Việt. Giai đoạn 1945-1975, dù chiến tranh hết sức ác liệt, nhưng nền văn học 1945-1975 “xứng đáng đứng vào đội ngũ tiên phong những nền văn học chống đế quốc trên thế giới”. Vậy nền văn học 1975-2020 là nền văn học thế nào? Những điều được dạy trong nhà trường phổ thông về giai đoạn văn học này là hết sức sơ sài (xin xem SGK Ngữ Văn 12). Vì thế, thật dễ hiểu tại sao người trẻ hôm nay không yêu văn chương Việt. Học sinh 12 vẫn học Rừng xà nu, Những đứa con trong gia đình, Chiếc thuyền ngoài xa… những tác phẩm viết ở giai đọan trước, người trẻ không biết gì về văn học hiện nay. Trách nhiệm này trước hết thuộc về Hội Nhà văn.
- Đẩy mạnh sáng tác thế nào? Trong 5 năm qua, có nhiều tác phẩm ghi được dấu ấn trong lòng độc giả. Có thể kể đến cuốn Kể xong rồi đi của Nguyễn Bình phương (2017), Con chim Joong bay từ A tới Z của Đỗ Tiến Thụy (2017), tập truyện ngắn Đường đến cây cô đơn của Bích Ngân (2019), tiểu thuyết Từ Dụ Thái Hậu của Trần Thùy Mai (2019), Làm bạn với bầu trời của Nguyễn Nhật Ánh và tản văn Hành lý hư vô của Nguyễn Ngọc Tư (2019)…
Những cuốn sách trên không nằm trong tác phẩm đoạt giải thưởng hàng năm của Hội Nhà văn, cũng không là kết quả từ các trại sáng tác do các hội VHNT tổ chức. Điều này có ý nghĩa gì?
Có lẽ Hội Nhà văn cần thay đổi cách chọn tác phẩm để trao giải và thay đổi cách tổ chức các trại sáng tác. Bao giờ các tác phẩm đoạt giải thưởng của Hội Nhà văn là tác phẩm gây được ấn tượng với bạn đọc và là kết tinh của các trại sáng tác, lúc ấy mới có cơ may thúc đầy sự sáng tạo. Nếu các trại sáng tác chỉ thu được những tác phẩm làng nhàng rồi cất vào kho, thì đó là sự lãng phí rất lớn. Các giải thưởng không gây được dấu ấn trong công chúng độc gỉa thì giải thưởng đó bị nghi ngờ là có thể hiểu. Người ta nghi ngờ có sự “chạy” giải thưởng, nghi ngờ có sự “chia chác” giải thưởng. Những ý kiến như thế nghe rất rõ ở các đại hội cơ sở.
Tôi đề nghị, những tác phẩm vào chung khảo các cuộc thi, các cuộc trao giải hàng năm, cần đưa ra công luận trước khi chọn trao giải. Ban Chấp hành Hội có thêm một kênh thông tin về tác phẩm thì sự chọn lựa sẽ tốt hơn, minh bạch hơn, công chúng nhìn rõ năng lực thẩm định tác phẩm của Ban Giám khảo hơn. Điều này chúng ta đã có nhiều kinh nghiệm.
Cần nâng tầm học thuật của các tác phẩm đạt giải lên thay vì chỉ chú trọng đến nội dung “phản ánh” hiện thực của tác phẩm. Cần thay đổi cách chọn trao giải thay vì chỉ chú ý đến tính dân chủ và tính phong trào. Chỉ trao giải cho tác phẩm nào thực sự đem đến cái mới về tư tưởng và nghệ thuật cho văn chương đương đại. Có vậy, khi nhìn vào giải thưởng, người ta mới thấy được tiến trình văn học Việt Nam phát triển như thế nào. Bởi vì chính những tác phẩm ấy mới làm phát triển văn học.
- Ngày 9/3/2019, lãnh đạo Hội nhà văn Việt Nam thành lập Ban chỉ đạo kiện toàn, củng cố, nâng cao chất lượng toàn diện báo Văn nghệ. “Mục tiêu là Trí tuệ, Đẳng cấpvà Sang trọng.Nguyên tắc chung là đổi mới tờ báo dựa trên cơ sở giữ vững và phát huy những thế mạnh đã có; chỉ cải tiến, đổi mới những trang-mục không phù hợp hoặc chất lượng còn thấp; lấy lý luận-phê bình làm khâu đột phá; tăng cường thông tin về đời sống văn học và những vấn đề nổ cộm của đời sống văn học; mở rộng trao đổi, tranh luận… trên mặt báo”… Nhưng từ đó đến nay tôi chưa nhận thấy sự đổi mới nào rõ rệt. Vẫn là những nét vẽ minh họa “ngày xưa” ấy, cách trình bày ấy, cách chọn bài ấy, màu giấy cũ ấy. Và không phải không có những điều tiếng về tờ báo trong việc đăng bài. Hình như có sự dàn đều, chia đất cho các địa phương, và cũng có những gửi gắm thân quen để được đăng bài (?)
Tôi nghĩ, Tờ báo Văn Nghệ phải là tiếng nói tiêu biểu cho nhà văn trong cả nước, phải phản ánh được các xu thế mới, các tìm tòi sáng tạo mới và là nơi tin tưởng, tự hào của nhà văn. Ở mỗi hội VHNT địa phương đều đã có một tờ tạp chí. Các tác giả đều có thể đăng bài trong tạp chí địa phương mình. Tờ Văn Nghệ của Hội Nhà văn chỉ đăng những bài tinh tuyển, những bài thực sự có giá trị, thực sự đem đến cái mới cho văn chương. Không nên đăng cho có đủ mặt địa phương, đăng dàn đều, kiểu làm văn chương phong trào. Tờ Văn nghệ lâu nay “mất giá” là vì nặng tính chất “phong trào” như thế. Tờ Văn Nghệ nên đề ra một tiêu chí chọn bài, đăng bài, công khai cho mọi hội viên, tránh để điều tiếng về việc chọn bài đăng bài như một kiểu “ban ơn” cho nhà văn.
Tôi mong có một sự thay đổi thực sự từ nội dung đến hình thức của tờ Văn Nghệ trong nhiệm kỳ tới của BCH Hội Nhà Văn.
XIN GỬI TỚI ĐẠI HỘI
Lời gửi gắm tới Đại hội Đại biểu Hội Nhà văn lần thứ X (2020) là, bằng tài năng, tâm huyết và trí tuệ của mình, các nhà văn cần thoát khỏi tình trạng “êm ả” (trì trệ) của nhiều năm qua và “kết tinh” được những tác phẩm xứng tầm với thời đại của mình.
Tháng 10/2020
B.C.T
[1] http://vanvn.net/thoi-su-van-hoc-nghe-thuat/hoi-nghi-cong-tac-van-hoc-nam-2017/1325
[2] http://vanvn.net/thoi-su-van-hoc-nghe-thuat/tong-ket-hoi-nghi-dai-bieu-nhung-nguoi-viet-van-tre-toan-quoc-lan-thu-ix-/698]
[3] Mai Nam Thắng-http://vanvn.net/thoi-su-van-hoc-nghe-thuat/be-mac-cuoc-gap-mat-lan-thu-nhat-%E2%80%9Cnha-van-voi-su-menh-dai-doan-ket-dan-toc%E2%80%9D-/1252
[4] http://baovannghe.com.vn/hoi-nghi-cong-tac-van-hoc-nam-2018-18591.html
[5] http://vanvn.net/tin-tuc/hoi-nghi-tong-ket-cong-tac-van-hoc-nam-2019/2565
[6]http://vanvn.net/thoi-su-van-hoc-nghe-thuat/hoi-thao-khoa-hoc-toan-quoc-%E2%80%9Cnhin-lai-qua-trinh-xa-hoi-hoa-cac-hoat-dong-vhnt-o-viet-nam-tu-khi-ban-hanh-chu-truong-den-nay%E2%80%9D/2051
[7] https://tuoitre.vn/dinh-chi-phat-hanh-tieu-thuyet-moi-chua-cua-ta-duy-anh-20170921124459155.htm
[8] https://www.nxbtre.com.vn/diem-tin/nxb-tre-12-tua-bo-sach-an-tuong-cua-nam-2019-33851.html
[9] http://vanvn.net/tu-doi-vao-van/%E2%80%9Cchim-en-bay%E2%80%9D-cang-doc-cang-hay/22805
[10] http://trannhuong.com/tin-tuc-19005/giao-su-tran-dinh-su-da-len-duongchang-moi.vhtm
