Xưa nay, thơ phổ nhạc không xa lạ với đời sống sáng tạo, biểu diễn và thụ hưởng ca khúc. Có không ít nhà thơ luôn lấy làm hãnh diện vì có nhiều bài thơ được phổ nhạc. Thậm chí, những tuyển tập thơ phổ nhạc do chính nhà thơ tự in ấn cũng đã xuất hiện như một niềm vui đích thực. Tuy nhiên, thơ phổ nhạc có lợi ích gì cho nhà thơ thì vẫn là câu chuyện tế nhị.
Nhà thơ Lê Thiếu Nhơn
Thử nhìn vào danh sách những nhạc sĩ được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật mới đây, có lẽ công chúng sẽ hiểu hơn về vị trí quan trọng của thơ phổ nhạc. Trong 21 nhạc sĩ vừa được nhận Giải thưởng Nhà nước, có ba người làm công việc nghiên cứu là Tạ Khắc Kế, Nguyễn Thụy Kha, Dương Hồng Từ, và có ba người chuyên thể loại giao hưởng, hợp xướng là Lê Hàm, Võ Đăng Tín, Đặng Văn Bông. Còn lại 15 nhạc sĩ sáng tác ca khúc thì có 10 nhạc sĩ được vinh danh với những tác phẩm phổ thơ. Nghĩa là tỷ lệ thơ phổ nhạc đã chiếm 2/3 trong bảng vàng thành tích của các nhạc sĩ sáng tác ca khúc ở Giải thưởng Nhà nước năm nay.
Nhà thơ Trịnh Công Lộc, tác giả bài thơ “Mộ gió”
Nói có sách mách có chứng, xin thử liệt kê. Thứ nhất, nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn với ca khúc “Tổ quốc gọi tên mình” phổ từ thơ Nguyễn Phan Quế Mai. Thứ hai, nhạc sĩ Bùi Đình Thảo với ca khúc “Em đi giữa biển vàng” phổ thơ Nguyễn Khoa Đăng, ca khúc “Đi học” phổ thơ Minh Chính và ca khúc “Bàn tay mẹ” phổ thơ Tạ Hữu Yên. Thứ ba, nhạc sĩ Đoàn Bổng với ca khúc “Dòng sông quê anh, dòng sông quê em” phổ thơ Lai Vu và ca khúc “Hát về Người” phổ thơ Phạm Hổ. Thứ tư, nhạc sĩ Nguyễn Duy Thái với ca khúc “Mùa xuân” phổ thơ Hà Thúc Quả. Thứ năm, nhạc sĩ Nguyễn Khánh Vinh với ca khúc “Tia nắng, hạt mưa” phổ thơ Lệ Bình.
Thứ sáu, nhạc sĩ Nguyễn Đình Nghĩ với ca khúc “Điệu ru mặt trời” phổ thơ Hồ Minh. Thứ bảy, nhạc sĩ Trương Tuyết Mai với ca khúc “Xe ta ơi lên đường” phổ thơ Huy Cận, ca khúc “Huế tình yêu của tôi” phổ thơ Đỗ Thị Thanh Bình và ca khúc “Nơi ấy điểm hẹn” phổ thơ Hải Như. Thứ tám, nhạc sĩ Đỗ Hòa An với ca khúc “Mặt trời trên Khuê Văn Các” phổ thơ Thi Sảnh và ca khúc “Mộ gió” phổ thơ Trịnh Công Lộc.
Thứ chín, nhạc sĩ Võ Vang với ca khúc “Nơi mặt trăng mặt trời gặp nhau” phổ thơ Lò Ngân Sủn, ca khúc “Biển trời linh thiêng” phổ thơ Nguyễn Nha Cao và ca khúc “Ngẫu hứng Huế” phổ thơ Triệu Nguyên Phong. Thứ mười, nhạc sĩ Lê Đăng Vệ với ca khúc “Bên mộ chiến sĩ vô danh” phổ thơ Vưsotky và ca khúc “Bài ca Tổ quốc” phổ thơ Trương Thiếu Huyền.
Trong số những nhà thơ được đứng tên “đồng tác giả” với các nhạc sĩ vừa nhận Giải thưởng Nhà nước kể trên, có người còn sống và có người đã mất. Và cũng ai dám chắc, các nhà thơ hoặc thân nhân của họ có biết đến cuộc vinh danh ấy không. Bởi lẽ, nếu các nhạc sĩ chọn cách im lặng hoặc cách lãng quên thì đóng góp của các nhà thơ trở nên mờ mịt. Thôi thì phân bua giúp nhau, rằng bây giờ cơm áo bận rộn, chẳng ai chu toàn được mọi ứng xử trên đời. Đôi khi tâm hồn bay lượn theo giai điệu bổng trầm hút xa mà các nhạc sĩ cũng không chú ý vấn đề bản quyền, cũng không nên trách giận.
Trong số 10 nhạc sĩ có thơ phổ nhạc vừa được Giải thưởng Nhà nước, không thể không chú ý đến nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn. Vì sao, vì nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn không chỉ là Phó Chủ tịch Hội Âm nhạc TP Hồ Chí Minh mà còn là đương kim Tổng Giám đốc Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam. Khi chính thức đón nhận Giải thưởng Nhà nước, nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn bày tỏ: “Điều hạnh phúc của tôi là cho đến giờ này, ca khúc đã đi vào đời sống xã hội ở các vùng miền trong nước và quốc tế. Đặc biệt, ca khúc như ăn vào máu của các chiến sĩ hải đảo. Tôi cảm ơn Đảng và Nhà nước, Hội đồng các cấp đã bỏ phiếu cho “Tổ quốc gọi tên mình“. Và đến hôm nay được tin ca khúc được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật thì đó là vinh dự lớn lao của tôi. Tôi cũng cảm ơn tác giả phần lời của ca khúc đã cho tôi cảm hứng để ra đời một tác phẩm trọn vẹn”.
Những lời thổ lộ trên của nhạc sĩ Đinh Trung Cẩn dẫu dài dẫu ngắn thì may quá, cũng có nhắc đến “tác giả phần lời”. Bởi lẽ, có không ít nhạc sĩ coi việc phổ nhạc một bài thơ như là thái độ ban ơn cho nhà thơ. Sau khi ca khúc ra đời thì họ xem như thuộc quyền sở hữu của họ hoàn toàn, mà không đoái hoài gì đến người đã viết ra những câu thơ để họ phổ nhạc. Đây là một hành vi không mấy đẹp đẽ, cần phải thay đổi.
Các nhạc sĩ được Giải thưởng Nhà nước có gọi điện thông báo cho nhà thơ hay phân chia tiền thưởng với nhà thơ không? Đợt trao giải năm nay thì chưa rõ, nhưng mấy đợt trao giải trước thì rất đáng buồn. Qua một thăm dò nho nhỏ, thì hầu hết các nhà thơ có thơ phổ nhạc được Giải thưởng Nhà nước đều không nhận được chút “bổng lộc” gì. Ví dụ, nhạc sĩ Nguyễn Đình Bảng được Giải thưởng Nhà nước năm 2007 với ca khúc “Thời hoa đỏ” phổ từ thơ Thanh Tùng. Thế nhưng, dù lúc ấy nhà thơ Thanh Tùng còn tại thế và có ý mong ngóng được chia sẻ niềm vui, nhưng chờ đợi mỏi mòn cũng chả thấy tin tức gì từ nhạc sĩ Nguyễn Đình Bảng. Sao lại khó hiểu đến mức ấy nhỉ? Có phải tại vì bài thơ vô cớ rơi rơi như cánh phượng bên đường nên sau khi vinh quanh về tay nhạc sĩ thì nhà thơ càng thấm thía “hoa đặt vào lòng ta những vệt đỏ, như vết xước của trái tim”?
Nhà thơ Thanh Tùng, tác giả bài thơ “Thời hoa đỏ”
Xung quanh câu chuyện thơ phổ nhạc, có lẽ cần phải có cái nhìn sòng phẳng hơn giữa nhà thơ và nhạc sĩ. Nếu nhạc sĩ dùng ca khúc phổ thơ để được Giải thưởng Nhà nước thì tại sao các nhà thơ lại chịu cảnh hẩm hiu trong bóng tối? Ở đây, phải xin lỗi để phơi bày một sự thật, có nhiều ca khúc chỉ có giá trị ở lời hát chưng cất từ bài thơ thôi, còn phần giai điệu thì chỉ nằm ở dạng thường thường bậc trung. Ngay cả bản quyền ca khúc, cũng chi trả rõ ràng giữa phần thơ và phần nhạc, thì tại sao giải thưởng vẫn chỉ xưng tụng nhạc sĩ?
Có thể lấy một trường hợp để cùng suy ngẫm. Bài thơ “Mộ gió” của nhà thơ Trịnh Công Lộc được khá nhiều nhạc sĩ phổ nhạc, trong đó có nhạc sĩ Vũ Thiết và nhạc sĩ Đỗ Hòa An. Với ca khúc “Mộ gió“, nhạc sĩ Vũ Thiết được nhận Giải thưởng Nhà nước năm 2017 và nhạc sĩ Đỗ Hòa An được nhận Giải thưởng Nhà nước năm 2022. Vậy thì, câu hỏi đặt ra, nhà thơ Trịnh Công Lộc có thể dùng bài thơ “Mộ gió” để xin xét tặng Giải thưởng Nhà nước ở lĩnh vực văn học không? Một bài thơ góp phần mang lại Giải thưởng Nhà nước cho hai nhạc sĩ, mà lại không có giá trị gì cho sự nghiệp của một nhà thơ chăng?
Chỉ cần có chút hiểu biết về văn học nghệ thuật, sẽ dễ dàng nhận ra nhiều bài thơ được phổ nhạc đã được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh và Giải thưởng Nhà nước. Đáng tiếc, vinh quang chỉ thuộc về nhạc sĩ, còn nhà thơ thì khuất lấp buồn thương. Nếu nhà thơ không cho phép phổ nhạc, thì kết quả sẽ ra sao nhỉ? Hơi rắc rối đấy.
Rất hiếm nhạc sĩ lừng danh nào ở Việt Nam cả cuộc đời không phổ thơ. Nhạc sĩ Phạm Duy (1921-2013) được ca ngợi là “phù thủy phổ thơ”, từng thổ lộ: “Phổ nhạc vào thơ là hát những bài thơ đó lên, theo lối của tôi. Lý do tôi thích phổ thơ cũng rất là giản dị, trước hết, tôi yêu thơ từ ngày còn bé. Lớn lên, tôi có nhiều bạn là thi sĩ làm thơ hay và làm cho tôi càng yêu thơ hơn lên”. Thế nhưng, có vài nhạc sĩ phổ thơ lại đong đưa ghi chú “phỏng thơ” hoặc “ý thơ”. Buồn cười hơn, rõ ràng là ca khúc phổ từ thơ người khác, nhưng các nhạc sĩ khi nói về tác phẩm lại vòng vo rằng tôi đã cảm hứng nọ kia mà không chịu bắt đầu bằng ngữ cảnh đã tiếp xúc với bài thơ như thế nào.
Theo Tuy Hòa/ VNCA
