Vũ Tú
(Vanchuongphuongnam.vn) – Lan Trì kiến văn lục là một tác phẩm văn xuôi truyền kỳ đặc sắc của quan Tham tri Chính sự (Phó Tể tướng) Vũ Trinh (1759–1828), được xem là dấu mốc quan trọng trong tiến trình phát triển của văn học trung đại Việt Nam. Tác phẩm không chỉ phản ánh hiện thực xã hội cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX mà còn thể hiện tư tưởng đạo đức, nhân sinh sâu sắc của tác giả.
Ảnh minh họa, do tác giả cung cấp
Vũ Trinh sáng tác Lan Trì kiến văn lục trong thời gian ông lui về ẩn cư tại Hồ Sơn (Nam Định) vào khoảng những năm 1793–1794, sau khi từ chối cộng tác với triều Tây Sơn. Tác phẩm gồm 45 truyện ngắn viết bằng chữ Hán, hiện được lưu giữ tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm với ký hiệu VHv.1401.
Hình ảnh quan văn thời xưa. Ảnh tác giả cung cấp
Các truyện trong Lan Trì kiến văn lục phản ánh đa dạng đề tài: từ tình yêu đôi lứa, giáo dục thi cử, đến những câu chuyện kỳ lạ, báo ứng luân hồi… Tác phẩm ghi lại những điều “tai nghe mắt thấy” của tác giả trong thời gian làm quan và khi ở ẩn, kết hợp với những kiến thức từ sách vở thánh hiền, tạo nên những câu chuyện vừa thực vừa kỳ, mang đậm tính nhân văn. Truyện ngắn trung đại Viễn Đông có sự gắn bó giữa yếu tố “kỳ” và “thực”, đạt tới đỉnh cao với Bồ Tùng Linh ở Trung Quốc và Vũ Trinh ở Việt Nam.
Ngô Thì Hoàng khẳng định không thể coi tác phẩm là “loại dã sử của các vị quan xoàng” bởi “mục đích viết sách của ông đâu chỉ có ghi lại những việc tai nghe mắt thấy… đại để là ngụ ý khuyên răn và cảnh cáo sâu xa, để người xem sau này thấy điều hay thì bắt chước, thấy điều dở thì phòng ngừa, thực có ích rất nhiều cho thế giáo…”
Trần Danh Lưu nhận xét: “Những ghi chép bình luận của sách cùng ruổi rong với ông Hàn, ông Tăng; cùng sánh bước với ông Ban, ông Mã, quét sạch những dơ dáy trên đàn văn cận đại. Bởi văn chương của thầy, xuất thì thành long phượng trên hồ, xử thì thành dáng núi trời thu, lưu hành khắp nơi khắp chốn.”
Nguyễn Huệ Chi trong Từ điển văn học đã đánh giá: “Truyện của Vũ Trinh thường vắn tắt, mỗi chi tiết được kể đều đóng một vị trí không thay thế được trong kết cấu nghệ thuật của cả câu chuyện. Đó là bí quyết của một cây bút truyện ngắn có tài.”
Nguyễn Tạo (chuyên viên Hán học – Nha Văn hoá, Bộ Giáo dục) nhận xét: “Văn pháp phô diễn lưu lợi xác thực, không phù hoa, không gian sáp, chính là một tay viết văn sành sỏi rất đáng kính phục.”
Thủ khoa – Nghệ sĩ thị giác Vũ Tú đã nhận xét: “Qua 45 thiên truyện ngắn, tác giả muốn đề cao đạo lý và thể hiện ẩn ý hoài Lê của một vị trung thần.”
Lan Trì kiến văn lục nổi bật với ba đặc điểm nghệ thuật chính:
+ Tính chất ký sự: Tác phẩm ghi chép những sự việc thực tế, gần gũi với đời sống, không đòi hỏi cốt truyện phức tạp hay nhân vật hư cấu.
+ Tính chất truyện ký dân dã: Nhiều truyện mang đậm bản sắc dân gian, phản ánh sinh hoạt và tâm lý của người dân đương thời.
+ Tính chất truyền kỳ: Tác phẩm kết hợp yếu tố kỳ ảo với hiện thực, tạo nên những câu chuyện hấp dẫn, chứa đựng bài học đạo đức sâu sắc.
Thông qua các câu chuyện, Vũ Trinh thể hiện quan điểm đạo đức, lòng trung thành và nhân nghĩa. Ông phê phán những thói hư tật xấu trong xã hội, đồng thời đề cao những phẩm chất tốt đẹp của con người. Tác phẩm cũng phản ánh tâm trạng của một bậc nho sĩ trước thời cuộc, thể hiện khát vọng về một xã hội công bằng, nhân ái.
Lan Trì kiến văn lục được đánh giá là tác phẩm quan trọng trong thể loại truyền kỳ Việt Nam, tiếp nối truyền thống của Truyền kỳ mạn lục và Truyền kỳ tân phả. Tác phẩm không chỉ ghi lại những câu chuyện dân gian mà còn phản ánh hiện thực xã hội, góp phần làm phong phú kho tàng văn học dân tộc.
Lan Trì kiến văn lục là một tác phẩm văn xuôi truyền kỳ đặc sắc, phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội và tư tưởng đạo đức của tác giả. Tác phẩm không chỉ có giá trị về mặt văn học mà còn là nguồn tư liệu quý giá cho việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX.
* Thủ khoa – Nghệ sĩ thị giác Vũ Tú
