Bùi Công Thuấn
(Vanchuongphuongnam.vn) – Nhà thơ Hữu Nhân sinh năm 1968 là người Đồng Tháp (quê xã Hòa An, TP.Cao Lãnh). Anh là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Tác phẩm đã in: Khúc đồng vọng (thơ. 1999), Bài ca về những dòng sông (thơ 2005), Những người đi ra từ rừng tràm (tiểu thuyết. 2008); Tôi, em & sen (thơ. 2018) Sau những mùa sen (thơ. 2019) Thành phố – những mùa sen (thơ. 2021). Rực mãi những mùa sen” (thơ. 2022)…
Nhà thơ Hữu Nhân
Nhà thơ Hữu Nhân cho biết, anh đang viết một quyển tiểu thuyết có tính huyền thoại về Đồng Tháp Mười, dung nạp những chuyện dân gian, truyền kỳ, thậm chí cả chuyện bùa chú, ma quái giúp người đọc hình dung ra được Đồng Tháp Mười của mình. Và cuốn “Những ngày máu đọng hồn sen”, viết về cuộc kháng chiến trường kỳ của nhân dân Đồng Tháp đấu tranh trong hai cuốc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.
Nhà thơ Thai Sắc nhận xét: “Hữu Nhân là một trong những nhà thơ tiêu biểu của Đồng Tháp và là cây bút “độc nhất vô nhị” làm thơ về “sen” với số lượng và tần suất kỷ lục.”(Fb Nguyễn Hữu Nhân 21/9/22)
THƠ HỮU NHÂN VÀ THI PHÁP CA DAO
Thơ Hữu Nhân gây được ấn tượng đẹp với người đọc ngay từ lần tiếp xúc đầu tiên bởi những bài thơ được viết bằng thi pháp ca dao đương đại. Đó là những bài thơ điệu nói, dùng hình ảnh biểu cảm và dùng ngôn ngữ Nam bộ chân chất mộc mạc, có lúc rất bạo, nhờ thế Cái đẹp của thơ Hữu Nhân truyền trực tiếp vào trái tim người đọc, tạo được sự đồng cảm tức thời, vừa quen, vừa lạ, vừa truyền thống lại vừa hiện đại.
Tháp Mười lạ. Tháp Mười quen
Hồn ta đuối giữa sắc sen ngàn đời
Bữa em quăng một nụ cười
Ta chạy theo bắt hụt hơi mấy lần
Tháp Mười lạ. Tháp Mười thân
Quẩn quanh bao nẻo mòn chân còn thèm
Bữa em rót chút hơi men
Ta cong người uống say mèm đến nay
Tháp Mười ân nghĩa cao dày
Hơn sen khoe sắc nở đầy khắp nơi.
(Fb Nguyễn Hữu Nhân 22/4/2022)
Người đọc có thể ngỡ chữ Ta là nhân vật trữ tình của thơ Lãng mạn (“Ta là Một là Riêng là Thứ Nhất”-Hy Mã Lạp Sơn -Xuân Diệu). Nhưng trong thơ Hữu Nhân, “Ta” là nhân vật Ca dao (Ta về ta tắm ao ta; Bao giờ chạch đẻ ngọn đa/ sáo đẻ dưới nước thì ta lấy mình). Nói thế để hiểu nhà thơ đã hòa mình với cộng đồng, với đồng bào mình. Chữ “Ta “ cũng thể hiện một phẩm chất thơ mới sau Cách mạng tháng Tám (1945), bắt nguồn từ Tuyên Ngôn Độc Lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Thế mà hơn tám mươi năm nay, bọn thực dân Pháp lợi dụng lá cờ tự do, bình đẳng, bác ái, đến cướp đất nước ta, áp bức đồng bào ta. Hành động của chúng trái hẳn với nhân đạo và chính nghĩa.”
Trong bài thơ trên những chữ: “Bữa em quăng một nụ cười/ Ta chạy theo bắt hụt hơi; Ta cong người uống say mèm…” là những từ ngữ, những tứ thơ rất bạo, rất lạ, đậm chất Nam bộ và rất cốt cách. Nó tạo được những chấn động nghệ thuật buộc người đọc phải chăm chú nhìn. Và bỗng phát hiện ra một cốt cách độc đáo trong thơ Hữu Nhân
Nhà thơ Hữu Nhân tâm sự:
“Tôi cứ bị ám mãi bởi hai câu thơ của nhà thơ Bảo Định Giang:
Tháp Mười đẹp nhứt bông sen
Việt Nam đẹp nhất có tên Cụ Hồ
và bốn câu thơ khác của nhà thơ Lý Thuận Khanh:
Tháp Mười ngàn sen nở
Mỗi đóa một anh hùng
Danh thơm truyền muôn thuở
Trai dũng, gái kiên trung
Chỉ cần thẩm thấu cho hết những tầng ý nghĩa của những câu thơ trên là đủ để những bài thơ về Sen của mình tiếp tục đến với mọi người. Nói cách khác, tôi sẽ còn làm thơ về Sen đến trọn đời!”(Fb Nguyễn Hữu Nhân 20/5/22)
TA, EM VÀ SEN
Trong cấu trúc thơ Hữu Nhân, có ba nhân vật: Ta, Em và Sen. Ba nhân vật này có lúc là ba, có lúc là một, riêng biệt độc đáo, song lại thấp thoáng ẩn hiện bóng dáng nhà thơ.
Nhân vật EM cũng là nhân vật đối thoại của ca dao (Trúc xinh trúc mọc bờ ao/ Em xinh em đứng chỗ nào cũng xinh). Trong thơ Hữu Nhân, nhân vật Em biến hóa. Có khi em là sen, em là người yêu, và em là chính nhà thơ.
này em xin chớ hững hờ
lửa tình vừa cháy trên bờ môi xuân
em về từ cuộc trăm năm
giũ bao héo úa gọi rằm về theo
ta ngồi buồn thỉu buồn thiu
còn em còn trọn tình yêu, sen à!
(Fb 17/5/22)
này em, mình khẽ khàng thôi
ngoài kia sen mĩm môi cười cùng ta
(Fb 9/5/22)
em xin mong được nhẹ nhàng
có rơi cũng chỉ ven đàng xứ em
dầu lời tán tụng ngất lên
thì em cũng vẫn là em thôi mà
(Fb 3/5/22)
Thực ra Em chỉ là hóa thân của tác giả để tự tình, để phong phú hóa đối tượng chia sẻ. Em tạo nên giọng trữ tình cho thơ.
4 tập thơ viết về Sen của nhà thơ Hữu Nhân
Nhân vật SEN là nhân vật trung tâm của thơ Hữu Nhân. Trần Quang Thuật nhận xét: “hoa sen được Hữu Nhân ví như một thiếu nữ đa tài, hiếu khách. “(Fb 17/5/22)
Thực ra Sen là nhân vật tư tưởng của thơ Hữu Nhân, bởi sen thực hiện nhiều nhiệm vụ trong cấu trúc thơ. Sen là hồn thơ, là tư tưởng của Hữu Nhân. Sen vừa là đối tượng được khám phá, vừa là trung tâm thẩm mỹ, vừa là nhân vật đối thoại, lại vừa là hóa thân của nhà thơ. Và Sen chính là kết tinh đặc sắc sự sáng tạo của Hữu Nhân. Tài thơ Hữu Nhân hiển lộ trong Sen:
Sen quán xuyến bài thơ : Sen mở đầu và kết thúc bài thơ tạo nên một cấu trúc tư tưởng chặt chẽ. Trong thơ Hữu Nhân, ở mạch ngầm, có sự vận động của tư tưởng. Điều ấy tạo nên chiều sâu tư tưởng cho thơ. Người đọc vô tình có thể không nhận ra, nhưng vẫn cảm nhận một cách mơ hồ quyến rũ của tư tưởng. Xin đọc (lưu ý, tác giả không viết hoa các chữ đầu câu):
em đừng nỡ trách hờn tôi
lỡ tay ngắt phải một chồi sen non
hẹn thề nặng tựa núi non
nào ngờ lông lốc mấy hòn sỏi trơ
em đừng tiếc những giấc mơ
mất còn cũng một bến bờ phải qua
xa thì đã trót thiệt xa
gần thì cũng phải đã ba bốn chiều
em đừng… tôi lỡ trót liều
yêu thêm lần nữa dẫu tiêu tan đời
sao bao nhiêu mỏi mê rồi
cuối đầu tôi nhặt lại chồi sen xưa
(Fb 23/8)
Sự vận động tư tưởng từ câu thơ đầu: “lỡ tay ngắt phải một chồi sen non” đến câu thơ kết: “sao bao nhiêu mỏi mê rồi/ cuối đầu tôi nhặt lại chồi sen xưa” nằm ở mạch ngầm, vừa tạo nên một cấu trúc nghệ thuật rất đẹp, và vừa lộ ra sự tài hoa bình dị của hồn thơ Hữu Nhân.
Sen được Hữu Nhân khám phá sâu sắc, đa chiều với nhà thơ, với quê hương, với cuộc đời.
Sen là chính nhà thơ
mai sau dẫu có thể nào
sen em vẫn một sắc màu riêng em
(Fb 12/5)
Sen mang tư tưởng Thiền
ta về chốn đó bình yên
một mình ta một đầm sen hẹn hò
em từ xa lắm chuyến đò
ta từ độ ấy đến giờ đa mang…
…sáng nay nghiệp lỡ khởi rồi
hồi đầu thị ngạn mù khơi bến bờ
Sen là sự chọn lựa một lối sống, một tuyên ngôn sống
Ta về với những sắc sen
Bỏ sau lưng những bon chen xứ người …
(Fb 2/5-bài 5)
Một đời “thuần khiết hồn sen”
Cùng hương lúa chín thân quen khắp vùng
Bao nhiêu nghĩa nặng tình thâm
Gói vào màu lá non xanh vươn mình.
Sen là Cái Đẹp, là giấc mơ về những gì lý tưởng
ta gọi mình thôi sen ơi
giữa se se lạnh có môi phớt hồng
ta co mình giữa chợ đông
em xanh tán lá uốn vòng theo mây
ta gọi mình hết đêm nay
chỉ còn nửa mảnh trăng gầy nằm trơ
em là sen em là mơ
ta làm cả cuộc đời chờ thủy chung
em từ chua chát sình bùn
bỗng dưng lên phố tận cùng sắc hương
gọi em theo dọc con đường
giữa thênh thang nắng giữa bươn chải đời
lạ xa chạm phải mắt cười
em hồn hậu nụ ta bời bời thơ
(Fb 12/5)
Sen là một trải nghiệm
sen chưa già và tình thì không trẻ
sao không yêu những ngày tháng đang trôi
sao không uống cạn hết những cay đắng
để thương mình nông nổi đến hoa râm
và sau những xanh hồng đỏ trắng
ta gặp sen tinh khiết đến vô ngần!
(Fb 12/5/22-bài 8)
Sen là chốn quê.
đắng cay nếu đã tận cùng
bíu câu vọng cổ vắt lừng chừng mây
đớn đau rời rã đôi tay
thì mình về lại nơi này. Phố sen
một Cao Lãnh của thân quen
nơi còn tối lửa tắt đèn chờ nhau
(FB 6/5/ bài 7)
Hữu Nhân có nhiều tứ thơ rất hay về sen:
Biết là thuần khiết hồn sen
Em về từ chốn bưng biền xa xăm
(Fb 6/5/22)
cám ơn sen sắc trong ngần
gột giùm ta hết mấy lần bùn nhơ
(Fb 12/5/ 22)
Xin nhau một giấc mơ sen
Để còn gặp lại người quen biết mình
(Fb 2/5/ 22)
hình như ta mắc nợ rồi
giữa miền sen gặp nụ cười rất sen
mình đi bên những lạ quen
thêm yêu những luống đất phèn nở hoa
(FB 19/5)
bao nhiêu nhan sắc cõi này
không bằng một nét chân mày của em
góp gom hết những ánh đèn
không bằng một nụ cười sen giữa rằm
Và đây là một bài rất lạ
thử ngồi nhắm mắt thật lâu
biết đâu mình thấy thật sâu chính mình
lạ quen cũng sẽ đượm tình
thực hư ra chốn miếu đình chứng miêng
thứ ngồi nhắm mắt ngắm sen
biết đâu mình rõ sang hèn đời nhau
thân sơ rồi cũng ngọt ngào
theo sen mình tập tỏa dào dạt hương
thử ngồi ngắm mắt soi gương
biết đâu phiền muộn sẽ tuồn tuột trôi
chỉ còn lại một thằng tôi
và ngoài kia nữa rợp trời sắc sen.
(Fb 27/5/22)
Nhân vật Ta, như đã nói ở trên là “Cái Ta” ca dao. Nhưng không hẳn là như vậy, mà có sự giao thoa giữa Cái Ta ca dao với Cái Ta trữ tình của thơ Lãng mạn, nên Cái Ta ấy vừa bình dị, lại riêng tư và có chút “ngông” (trong văn chương truyền thống: Cao Bá Quát, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Tuân, là những tác gia nổi tiếng “ngông”)
ta phường giá áo túi cơm
câu thơ lạc giữa những cơn mê dài
(Fb 25/4/22)
mình đi bên những lạ quen
thêm yêu những luống đất phèn nở hoa
hình như ta lại thấy ta
giữa thênh thang nắng giữa bao la trời
(Fb 19/5/22)
ta từng quen thói dọc ngang
em dạy ta biết xếp hàng thẳng ngay
(Fb 11/5/22)
chỉ còn lại một thằng tôi
và ngoài kia nữa rợp trời sắc sen.
(Fb 27/5/22)
Trong nhiều bài thơ, Cái Ta ẩn giấu một nỗi buồn thế sự, buồn thói đời, tình đời, buồn vì những ước mơ, khát vọng không vươn tới được. Có cả nỗi buồn bầm dập đớn đau. Nhưng, may mà có sen – quê hương, có sen-Cái Đẹp lý tưởng, sen tư tưởng tự giác ngộ và sen-là hồn thơ, nên thơ Hữu Nhân vượt qua những cô đơn, bi tráng.
đắng cay nếu đã tận cùng
bíu câu vọng cổ vắt lừng chừng mây
đớn đau rời rã đôi tay
thì mình về lại nơi này. Phố sen
một Cao Lãnh của thân quen
nơi còn tối lửa tắt đèn chờ nhau
nơi từng thề trước hẹn sau
từng chia sẻ những ngọt ngào riêng ta
mà thôi. Nào xót nào xa
ướp sen ta cạn chén trà cuối đông
(Fb 6/5-bài 7)
Rõ ràng Hữu Nhân không giải quyết những bi đát của cuộc sống bằng tư tưởng Thiền (“Chữ Tâm kia mới bằng ba chữ tài”-Nguyễn Du), cũng không bằng thái độ sống “Vi vô vi, sự vô sự” của Lão tử, hay nghiền ngẫm về hiện sinh mà bản chất là “hiện sinh quy tử” (Being Towards Death-Heidergger). Nhà thơ trở về với “Sen”, “phố sen”, nơi còn tình người “tối lửa tắt đèn chờ nhau”, nơi “từng chia sẻ những ngọt ngào riêng ta”. Đó là minh triết Việt. Dân tộc này tồn tại nhiều ngàn năm lịch sử là ở minh triết ấy. Nhà thơ về với nhân dân, với cộng đồng xóm làng, chốn bình yên, để sống đời sen.
ta về chốn đó bình yên
một mình ta một đầm sen hẹn hò…
(Fb 3/5/22)
cám ơn sen sắc trong ngần
gột giùm ta hết mấy lần bùn nhơ
(Fb 12/5/22)
Điều gì giúp Hữu Nhân viết được rất nhiều bài thơ về sen, và anh còn viết suốt đời? Đó là sự sáng tạo ba nhân Ta, Sen và Em chuyển hóa lẫn nhau, chuyển hóa trong bút pháp; từ đó thể hiện tư tưởng thẩm mỹ. Người đọc có cảm giác rằng Hữu Nhân viết lục bát tự nhiên như hương hoa đồng nội, viết về sen như một nguồn cảm hứng vô tận, và tìm thấy ở Sen những tư tưởng minh triết cho thái độ sống “ngang tàng” của mình.
ta từng quen thói dọc ngang
em dạy ta biết xếp hàng thẳng ngay.
(Fb 11/5/22)
- LỤC BÁT SEN CỦA HỮU NHÂN
Rất nhiều người làm thơ Lục bát bắt chước ca dao. Họ sử dụng lại những “từ khóa”, những mô hình của ca dao (thế Phú, thể Tỷ, thể Hứng và nhiều biện pháp tu từ quen thuộc). Nhưng hầu như không thành công bởi vì thơ rất cũ (thiếu sáng tạo).
Hữu Nhân làm thơ lục bát hiện đại, thành công được là nhờ những yều tố nào?
Như tôi đã trình bày ở trên, Hữu Nhân sử dụng một vài yếu tố của thi pháp ca dao, đó là thể Lục bát điệu nói, dùng hình ảnh biểu cảm của ca dao, dùng chất liệu ngay trong đời sống chung quanh mình. Trong những bài về sen, tư tưởng chủ đạo được Hữu Nhân khai thác từ ca dao là sen “gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”. Ngoài những yếu tố ấy, Lục bát của Hữu Nhân là lục bát hiện đại, lấp lánh những tứ thơ mới, chứa đựng tư tưởng mới, hiện thực được ghi lại qua góc nhìn mới và nhân vật trữ tình của thơ là nhân vật mới (nhân vật của ca dao là nông dân).
ta ngồi buồn thỉu buồn thiu
còn em còn trọn tình yêu, sen à!
(Fb 2/5/22)
đời mình như thể đời sen
nấp trong những luống đất phèn tỏa hương
giản đơn cây lá nhà vườn
muốn xin an phận thủ thường được đâu
trót đời sen phải phô màu
trót đời sông xin đục ngầu phù sa.
Ngoài phép so sánh và phép trùng điệp của ca dao, “đất phèn tỏa hương” là một tứ thơ mới. Thành ngữ “cây nhà lá vườn” chuyển thành “cây lá nhà vườn”, tư tưởng của người nông dân là “an phận thủ thường”, nhưng với Hữu Nhân, tư tưởng ấy là không thể chấp nhận. Là sen thì phải phô bày hương sắc, là sông thì suốt đời phải trĩu nặng phù sa, nghĩa là mỗi hữu thể tại thế, bất chấp bão giông, phải dâng cho đời những tinh hoa, tinh chất của mình, không thể “an phận thủ thường”. Đó là tư tưởng mới mà Hữu Nhân vuột qua ca dao.
Trong thơ Lục bát, Hữu Nhân cũng có những thủ pháp riêng, chẳng hạn phép đảo trong những câu thơ sau:
Cất lên vũ khúc trăng rằm
Cho nghiêng ngả nắng/ cho sầm sập đêm
…
Biết là thuần khiết. Vậy thôi
Ta tương tư nụ ta nhoài nhoài hoa
đằng sau vóc dáng hao gầy
là bừng bừng sắc là đầy đầy hương (6/5-bài 10)
Hữu Nhân sử dụng phép đảo tính từ lên trước danh từ (trong tiếng Việt, tính từ đi sau danh từ, bổ nghĩa cho danh từ), tạo nên chất thẩm mỹ mới cho ngôn ngữ: Nghiêng ngả nắng (nắng nghiêng ngả); sầm sập đêm (đêm sầm sập); tương tư nụ (nụ tương tư); nhoài nhoài hoa (hoa nhoài nhoài); bừng bừng sắc (sắc bừng bừng); đầy đầy hương (hương đầy đầy)…
Ở yếu tố khác của thi pháp, Hữu Nhân khai thác được nhạc tính của tiếng Việt (tiếng Việt nhiều tứ ghép, từ láy) phù hợp với nhịp 2/ 2/ 2/ 2 của Lục bát, khiến cho Lục bát tự nhiên như hơi thở, kể cả khi Hữn Nhân dùng những từ nói rất khó đặt vào thơ. Nhạc thơ luôn biến hóa:
Ngập sông /mưa gió/ cuống cuồng
Ngập hồn tôi/ những nỗi buồn/ dân tôi
Nước xuôi. Ừ nước /cứ trôi
Người neo lại/ với lở bồi/ đời nhau.
(Nhật ký mùa nước 2011. Fb 30/8/22)
Hữu nhân còn có những bài thơ tình yêu rất duyên, và những sáng tác phong trào đầy sáng tạo (khác với sáng tác phong trào hô khẩn hiệu). Đây là bài thơ viết mừng Hồng Ngự. Thơ phong trào nhưng vẫn có dấu ấn riêng. Hồng Ngự ở phía thượng nguồn sông Mêkông, có biên giới Việt-Cambuchia:
chào em từ phía thượng nguồn
phù sa ăm ắp vẫn cuồn cuộn trôi
một thời lạ lẫm trong tôi
yêu thương quá nên xa xôi vẫn tìm
chào em Hồng Ngự vùng biên
hai trăm năm đang bước lên đường hoàng
qua rồi ngày tháng gian nan
dáng rồng đang viết những trang anh hùng
chào em Hồng Ngự vào xuân
phố phường rộng mở nở bừng sắc hoa
yêu nhau viết một khúc ca
mừng đô thị trẻ vươn xa từng ngày
(Fb 2/5/22-bài 7)
CON ĐƯỜNG MAI SAU
Tôi mượn lời thơ này của Hữu Nhân để ghi lại đây tấm lòng của nhà thơ với Đồng Tháp, với thơ ca và cuộc đời… và cũng để ghi lại những tình cảm yêu quý của tôi với Đồng Tháp mà đọc thơ Hữu Nhân tôi cảm nhận được. Hữu Nhân là một hồn thơ đầy “nghĩa tình, năng động, sáng tạo” (tình thần Nghị quyết Đảng bộ Đồng Tháp).
này em sen dẫu tàn rồi
nhưng hương còn ướp đẫm trời đầy sương
mai sau sau nữa con đường
bàn tay xin giữ bình thường sắc hoa
(Fb 22/4/22)
Bài viết 10/2022
B.C.T
